Long Leven Duurzaamheid

Herbruikbare wattenstaafjes, tampons gemaakt van duurzaam katoen, tweedehands kleding en een breed scala aan producten van bio-afbreekbaar plastic; duurzame producten krijgen een steeds grotere rol in ons dagelijks leven. Nederlanders begeven zich op bekend terrein wanneer het aankomt op het inzetten van design tegen klimaatverandering. Heel Nederland fietst en ons landschap wordt steeds meer ‘gesierd’ door windmolens. En wist je dat Nederland een van de duurzaamste landen is als het gaat om de omgang met vlees? Door onze frituurcultuur wordt er namelijk bijna niets weggegooid! En dat is maar goed ook. De natuurlijke kringloop van onze wereld is uit balans. Essentiële grondstoffen raken op en het milieu raakt vervuild doordat het natuurlijke systeem wordt overbelast. De natuur krijgt door onze grote mate van vervuiling niet de tijd om zichzelf te reinigen. Gelukkig dus dat Nederlanders wel pap lusten van duurzaamheid. En deze mentaliteit verovert niet alleen onze supermarkten, maar ook de musea. Naast de producten die we gebruiken, wordt ook de kunst die we bekijken duurzamer. 

Kunstenaars werken massaal met duurzame materialen of nemen de klimaatverandering als onderwerp van hun kunstwerken. Zo maakte designer Basse Stittigen servies van koeienbloed wat normaal na het slachten wordt weggegooid. Marina DeBris maakt gebruik van afval in haar kleding om aandacht te vragen voor de vervuiling van strand en oceaan. Kunstenaar Daan Roosegaarde ontwierp Van Gogh Path, een glow in the dark-fietspad geïnspireerd op het schilderij De Sterrennacht van Vincent van Gogh; met behulp van steentjes die werken op zonlicht wordt het fietspad ‘s avonds verlicht. En Olafur Eliassons Ice Watch is natuurlijk niet weg te denken wanneer we het hebben over duurzaamheid en milieuactivisme; in 2014 vroeg de kunstenaar aandacht voor de klimaatcrisis met zijn installatie van gigantische brokken smeltend ijs. Kunstenaars willen met hun prachtige en baanbrekende projecten niet alleen hun werkwijze veranderen, maar ook inspireren tot sociale en culturele verandering. Duurzaamheid is dus hip and happening in de hedendaagse kunstwereld, but before it was cool gebruikte de Britse land art-kunstenaar Richard Long (Verenigd Koninkrijk, 1945) allang duurzame materialen — een ware trendsetter. 

Richard Longs werk kenmerkt zich door het gebruik van natuurlijke materialen in geometrische patronen. Dit contrast melkt de kunstenaar bewust uit omdat de strakke vormen, naar eigen zeggen, een tegenstelling vormen met de grilligheid van het medium. Longs vroegere werk, van onder andere stenen, takken, drijfhout of zand, was vergankelijk. Hij maakte sculpturen in de natuur, waarna hij ze ook weer overliet aan de natuur, als wijze van een natuurlijke kringloop (insert The Lion King-soundtrack). In 1967 maakte Long misschien wel het duurzaamste werk ooit. A line made by walking is wat de titel al doet vermoeden: een streep gemaakt door heen en weer te lopen. Voor dit werk liep de kunstenaar net zo vaak heen en weer over dezelfde lijn tot er een duidelijk spoor zichtbaar was in het gras. Er werd voor dit werk niets uit de natuur gehaald, niets aan haar toegevoegd, het enige wat gebeurde is dat de richting van de grassprietjes veranderde. Een jaar later plukte hij een X-vorm uit een veld vol met madeliefjes. Het werk bestond alleen tot er op die plek weer nieuwe bloemetjes waren gegroeid. Disclaimer: he-le-maal vergankelijk is Longs vroegere werk niet. Long conserveerde veel werk door het te fotograferen. Gelukkig maar voor ons, anders hadden velen van ons deze meesterwerken nooit kunnen zien. 

In de jaren zeventig beleefde Long zijn big breakthrough en veranderde hij zijn werkwijze. Sindsdien haalt hij zijn werk uit het landschap, het museum in. Waaronder Wood Circle, dat tot de collectie van het Van Abbemuseum in Eindhoven behoort. Dit kunstwerk bestaat uit 840 (!!) takken van verschillende afmetingen die in een cirkel met een doorsnede van zeven meter zijn gerangschikt. De takken raken elkaar niet aan en vormen een golvend patroon. Fun fact: het Van Abbemuseum had dit werk al 30 jaar in bruikleen toen het bijna het museum moest verlaten, omdat Long het werk ineens te koop had gezet. Door een crowdfundingactie heeft het museum het werk kunnen aankopen — 840 takken en een instructie om het in elkaar te zetten, good luck with that.  

Hoewel Long in de jaren 70 al begon met het gebruiken van duurzaam materiaal, sluit dit idee heel goed aan bij ons huidige denken. ‘Duurzaamheid is geen holle trend of modieuze oprisping, maar noodzaak voor het verminderen en oplossen van wereldwijde problemen’, schrijft journalist en cultureel ondernemer Sandra Jongenelen. In de strijd voor duurzaamheid willen musea en andere kunstinstellingen ook hun steentje bijdragen. Nu musea en galeries noodgedwongen hun deuren moeten sluiten door COVID-19 tonen ze hun collecties massaal virtueel, maar deze online tours en digitale collecties waren al lang voor het uitbreken van het coronavirus op het internet te vinden. Hierover zegt Ann Demeester (directeur van het Frans Hals Museum) in een aflevering van Mondo: ‘Beeldende kunst heeft baat bij stoffelijkheid en nabijheid’. Maar aan de andere kant hoopt Demeester dat de museale sector ook nog creatiever wordt in het digitaal presenteren van hun collecties en een stapje verder gaat dan de huidige online tours. 

Deze creativiteit is vooral bij een aantal kleinere instellingen terug te zien. Dat dit juist hier gebeurt, is niet raar; presentatie-instellingen worden ook wel gezien als de laboratoria van de kunstsector, de plek waar geëxperimenteerd en geïnnoveerd wordt. Sinds vorig jaar is de SEA Foundation in Tilburg gestart met een nieuwe vorm van exposeren. sea_youhere is een virtuele vitrine waarbij iedere maand een internationale kunstenaar of curator wordt uitgenodigd drie van hun projecten via de digitale wegen van de SEA Foundation uit te lichten. Het terugkerende project zal in 2020 het thema kunst en duurzaamheid belichten. Door de tentoonstelling te digitaliseren streeft de SEA Foundation ernaar om hun carbon footprint te verkleinen; de kunstenaars en de kunst hoeven immers niet naar Nederland te worden verscheept. De Eindhovense presentatie-instelling MU bekijkt duurzaamheid binnen het presenteren van kunst vanuit een ander perspectief. Tijdens de Dutch Design Week 2019 presenteerden zij ‘The Object is Absent’. Je raad het al: een tentoonstelling zonder objecten. De tentoonstelling is een manifest voor het dematerialiseren van design. Want wat is er nou duurzamer dan geen materiaalgebruik?

But what about us? Wat kunnen museumbezoekers en kunstliefhebbers doen in het streven naar een duurzame (kunst)wereld? Allereerst kunnen we helpen door een allergie-pilletje in te nemen tegen de schijnbare aversie voor het virtueel bezoeken van musea. Er lijkt al jaren een weerstand te zijn wanneer het gaat om het digitaal bekijken van kunst. Walter Benjamin schreef al in 1935 over de ‘aura’ van het kunstwerk en hoe dit alleen overkomt wanneer je een werk in levende lijve ziet. Uitspraken als ‘Een Rothko komt niet over op een foto!’, klinken ons bekend in de oren. Zoals Ann Demeester zegt, heeft beeldende kunst inderdaad in veel gevallen baat bij stoffelijkheid en nabijheid, maar het digitale tijdperk opent ook museumdeuren die normaal gesproken wellicht voor ons te ver buiten ons bereik zouden liggen. In plaats van de wereld over te vliegen om de collectie van internationale musea te bewonderen, kan dit ook onderuitgezakt in je minst charmante outfit op je eigen comfy bank. Digitaal kunst bekijken is beter voor je portemonnee (meer geld voor cocktails: YAY), beter voor de planeet (geen afgrijselijke apocalyps: dubbel YAY) en je kunt sneller meer kunst zien (als je nu niet om bent weten wij het ook niet meer). Dus open je laptop en reis de kunstwereld rond in een mum van tijd.