Onmiskenbaar Kentridge

William Kentridge (1955) staat voornamelijk bekend om zijn prenten, tekeningen en animatiefilms. De laatste spelen de hoofdrol in de tentoonstelling Ten Drawings for Projection in Eye Filmmuseum. De Zuid-Afrikaanse kunstenaar tekent en gumt en transformeert het vervolgens tot een film die zijn sporen bij je achterlaat. Het onderwerp van zijn werk is het slavernijverleden van Zuid-Afrika; zijn films vragen niet om medelijden, maar dwingen je tot empathie en aandacht. In de animaties staren grijze figuren naar elkaar, spiegelen zichzelf aan elkaar of stellen zichzelf superieur ten opzichte van de ander. Houtskool maakt geen onderscheid in kleur, alles wordt zwart, wit of grijs – de geschiedenis kent dit onderscheid echter wel. In alledaagse voorbeelden, gefocust rond enkele hoofdpersonages, zien we de gevolgen van apartheid op de Zuid-Afrikaanse maatschappij.

Zo toont zijn film Mine mannen met gebogen hoofden die gezamenlijk onder de douche staan. Ze wassen het vuil van hun lichaam na een nacht werken in de mijn. Ondertussen ontwaakt de ochtendploeg in hun barakken om de nachtploeg af te wisselen. Vervolgens zie je een zakenman wakker worden in een riant bed. Soho Eckstein is een rijke industrieel en projectontwikkelaar in Johannesburg, hij speelt in veel van Kentridge animaties de hoofdrol. Hij stapt uit bed en zet een kopje koffie voor bij zijn ontbijt. Later in de film zie je hoe de zwarte mijnwerkers in gigantische goudstaven veranderen. Mine laat enerzijds de uitbuiting van de zwarte arbeiders zien en anderzijds het gebrek aan schuldgevoel van de witte Afrikaner. Mine is onderdeel van een tiendelige serie uit het oeuvre van William Kentridge. In de serie Drawings for Projections reageert de kunstenaar met getekende animaties op de geschonden samenleving in Zuid-Afrika. De huidige tentoonstelling in Eye is ontstaan na een genereuze schenking van William Kentridge in 2015, die hij deed als dank voor zijn tentoonstelling If We Ever Get to Heaven in het filmmuseum. Naast de tien films worden ook acht wandkleden en de filminstallatie O Sentimental Machine getoond. Kentridge onderzoekt op drie verschillende manieren hoe tekeningen meer kunnen worden dan enkel een tekening.

+ | Nog nooit werd de serie Drawings for Projection in zijn totaliteit getoond. De tentoonstelling in Eye is dan ook een niet te missen kans om het doorlopende project van de kunstenaar te bekijken. Kentridge begon de serie in 1989 en sindsdien brengt hij met enige regelmaat een nieuwe drawing for projection uit. De rode draad in de verhaallijn van de animaties zijn hoofdpersonen Soho Eckstein en Felix Teitlebaumsaga. De rijke witte industrieel en projectontwikkelaar uit Johannesburg vormt een contrast met de eveneens witte Felix, een stille, dromerige dichter. De tegenpolen symboliseren twijfel en onzekerheid. Van hotelkamer naar kantoor en van een mijn naar het strand, de twee personages slepen je van hot naar her om hun verhaal te vertellen. De serie is alles behalve eentonig. Kentridge wisselt niet alleen af in omgeving maar ook speelt hij met de zwaarte van zijn boodschap. De scènes gaan van luchtig naar wat zwaarder en weer terug; die afwisseling is prettig, we krijgen af en toe wat ruimte om op adem te komen. Waar Mine expliciet geëngageerd is, laat de kunstenaar zijn betrokkenheid bij de geschonden Zuid-Afrikaanse samenleving in een andere film op subtielere wijze naar voren komen. Tide Table is een stille oceaan tussen de kolkende golven van de politieke onrust die aanwezig is in veel van de andere films. De film laat een overpeinzing zien over het verglijden van de tijd. Je ziet Soho Eickstein zittend in een ligstoel aan het strand, hij leest de krant. Terwijl zijn ogen strak gericht zijn op het papier voor hem, spoelen de golven van de zee vlak voor zijn voeten af en aan. De golven symboliseren de herinneringen aan het leven. De herinneringen rollen naar hem toe en verdwijnen dan langzaam weer terug in de oceaan, een spel tussen herinneren en vergeten. As we speakis Kentridge bezig met de elfde film uit de serie, en we kunnen niet wachten tot hij deze af heeft. De serie is als een pak koekjes, als je er eenmaal aan begint stop je niet met eten tot het pak leeg is.

+ | De tien films betoveren je door de fan-tas-tische beeldtaal van de kunstenaar; de combinatie tussen houtskooltekeningen en animatie zijn onmiskenbaar Kentridge. De titel van de tentoonstelling Ten Drawings for Projection is dan ook een verwijzing naar Kentridge’s werkwijze. De kunstenaar neemt zijn houtskooltekeningen als vertrekpunt voor zijn animaties. Hij gumt en tekent intuïtief tot er een bewegend beeld ontstaat. Er is geen script voor de films, geen vooropgezet plan. De verhalen ontvouwen zich als het ware vanzelf. Het kleurenpalet dat Kentridge voor de animaties gebruikt is summier, vaak beperkt hij zichzelf tot het zwart van de houtskool en het wit van de achtergrond. Af en toe voegt hij daar een kleur aan toe om accenten aan te brengen. In Felix in Exilestroomt er blauw water uit de kraan, het doet de wasbak overstromen tot de zwart-witte hotelkamer van Felix overspoelt met blauw water. Het gebruik van houtskool en krijt geven een rauw en ongepolijst beeld. Met het grove materiaal maakt Kentridge desalniettemin prachtige details. De personages krijgen menselijke gezichtsuitdrukkingen. Doordat Kentridge gumt en verder tekent ontstaan er ook prachtige overgangen. Bij de surrealistische landschappen die Kentridge tekent kun je wegdromen; een vrouwenlichaam verandert in een landschap, een krant in de kolkende golven van de oceaan. Het beeld bevat vlekken van uitgeveegde lijnen, andere lijnen zijn zichtbaar een aantal keer overgedaan. De beelden zijn dan ook niet perfect, er blijven telkens sporen en foutjes van het verleden zichtbaar in het heden. We could watch for days.